De Mores: De pijnlijke lessen van #MeToo

Frits van Exter

Voorzitter Raad voor de Journalistiek
13 november 2018

Berichten over ‘grensoverschrijdend gedrag’ is een mijnenveld waardoor het lastig navigeren is op het kompas van de vertrouwde mores.

De presentator waarschuwt de DWDD-kijker voor een ‘serieuze noot’ in het gesprek met Peter Pannekoek – tot dan toe was er vooral sprake geweest van hilariteit over zijn besnijdenis op medische gronden. Had de cabaretier er geen moeite mee om samen te werken met een regisseur die eerder in opspraak was gekomen door ‘vermeend’ seksueel grensoverschrijdend gedrag? Pannekoek antwoordt dat hij zich na enige aarzeling de vraag had gesteld: ‘Mag hij dan nooit meer regisseren?’ De cabaretier vindt het ‘ingewikkeld’ om voor eigen rechter te spelen. ‘Zeker’, haast Matthijs van Nieuwkerk zich het onderwerp af te sluiten, ‘even terug naar de humor…’

Het is bar ingewikkeld. Ruim een jaar geleden is de beweging #MeToo ingezet na onthullingen in The New York Times over veelvuldig seksueel machtsmisbruik door Hollywood-tycoon Harvey Weinstein. Sindsdien hebben media wereldwijd bericht over grensoverschrijdend gedrag door bekende en minder bekende figuren. Er is geen twijfel dat het belangrijk is het aan de kaak te stellen. Er is wel twijfel of de journalistiek dat goed doet. #MeToo is een mijnenveld waardoor het lastig navigeren is op het kompas van de vertrouwde mores.

Zowel de ombudsman van de Volkskrant als van NRC wijzen in hun jongste rubrieken bijvoorbeeld op de discrepantie tussen twee artikelen. Het eerste was een summier ANP-bericht dat de Universiteit van Amsterdam bekend heeft gemaakt dat een anonieme hoogleraar zijn ontslag heeft genomen wegens ‘grensoverschrijdend gedrag’ (7 november). Het tweede was een ‘op basis van maanden durend onderzoek’ uitvoerig, gedetailleerd relaas over een bekende, bij naam genoemde oncoloog. Hij had ontslag genomen nadat bij een intern onderzoek was gebleken dat hij een promovenda langdurig had gestalkt (NRC, 3 november). De redactie beschikte onder meer over heimelijke opnames van gesprekken tussen de twee.

‘Het stuk leest als een proces-verbaal’, merkt ombudsman Sjoerd de Jong op. Hij meent dat door #MeToo de journalistieke normen zijn veranderd: ‘Wat ooit door kranten te intiem werd geacht voor publicatie, ligt nu op straat, mits het gaat om machtsmisbruik.’  En collega Jean-Pierre Geelen stelt in de Volkskrant vast dat #MeToo-verdachten minder rechten op privacy hebben dan de gemiddelde moordenaar. ‘Compassie met evidente daders is niet gepast, maar aan een heksenjacht op (vermeende) verdachten moeten media niet mee willen doen.’

We weten dat de journalistiek niet ontkomt aan een zekere willekeur. We begrijpen ook dat #MeToo vraagt om concrete voorbeelden om ons de ogen te openen. Waar Justitie in veel gevallen tekort schiet (is het wel strafbaar, is het niet te lang geleden en hoe bewijzen we het?), kunnen media uitkomst bieden. Maar hoe voorkom je dat de journalist zowel opspoort, aanklaagt als vonnist? De vraag van Peter Pannekoek is begrijpelijk. Hoe lang moet iemand eigenlijk zitten die in trial by media is veroordeeld? Wat moet hij doen om weer in genade te worden aangenomen?

Journalisten, die op een #MeToo-dossier zitten, zijn niet te benijden. Van elke zaak valt te leren, maar intussen kunnen er aan beide kanten snel nare ongelukken gebeuren. Het risico kan hoogstens verminderd worden door jezelf voortdurend vragen te stellen, ook in dialoog met hoofdredactie en andere collega’s.

Tips
Denk bijvoorbeeld hieraan:

  • Hoe ernstig zijn de beschuldigingen? ‘Verkrachting’ is een duidelijk strafbaar feit, maar wat wordt bedoeld met ‘grensoverschrijdend gedrag’? Het is pijnlijk, maar je bronnen moeten zo concreet mogelijk zijn.
  • Is er sprake van een machtsverhouding? Kan de beschuldigde iemand in zijn loopbaan maken of breken? Heeft hij die macht ook expliciet of impliciet misbruikt?
  • Is er een patroon? Zijn er meer bronnen met vergelijkbare beschuldigingen?
  • Als je bronnen slachtoffers zijn, is het van belang dat zij zich bewust zijn van gevolgen en risico’s van publiciteit. Als journalist heb je een zekere zorgplicht. Maak vooraf duidelijk wat jouw werkwijze is. Laat ze ook rekening houden met de mogelijkheid dat je uiteindelijk niet publiceert omdat je onvoldoende boven tafel hebt kunnen krijgen.
  • Verifieer wat er te verifiëren valt. Vraag om inzage in relevante communicatie.
  • Hebben slachtoffers er werk van gemaakt? Is er aangifte gedaan of een interne klacht ingediend? Is publiciteit bedoeld als laatste middel om het onrecht aan de kaak te stellen?
  • Welke gevolgen kan de uitkomst van een intern onderzoek hebben voor publicatie? Wat doe je als iemand al heeft bekend, spijt betuigd en ontslag genomen?
  • Geldt hier de uitzondering op het beginsel van het recht op privacy voor verdachten? Bijvoorbeeld omdat de betrokkene al algemeen bekend is? Zie ook de leidraad van de Raad voor de Journalistiek.
  • Hoe weeg je het maatschappelijke belang af tegen het privacybelang? Het hangt af van ernst en omvang van de beschuldigingen, de machtspositie van de beschuldigde en het milieu waarin het zich afspeelt. Als we door eerdere publicaties weten dat grensoverschrijdend gedrag in de filmwereld voorkomt, leggen nieuwe beschuldigingen tegen onbekendere regisseurs minder gewicht in de schaal.
  • Is de beschuldigde voldoende ruimte voor wederhoor geboden? Dat zou in zulke zaken eerder een kwestie van dagen dan van uren moeten zijn.
  • Zijn alle woorden goed gewogen? Ook in de koppen, de intro, het bijschrift?
  • Houd rekening met juridische procedures. Raadpleeg eventueel een advocaat.
  • Vergeet na publicatie de zorg voor je bronnen niet. Ze zijn al kwetsbaar genoeg.

Frits van Exter is voorzitter van de Raad voor de Journalistiek. Hij heeft geen stem in de beoordeling van klachten en verwoordt hier zijn persoonlijke mening.